Xường dùng chủ yếu trong việc ca ngợi, tôn vinh, nhằm phản ánh những nguyện vọng, nhắn nhủ, gửi gắm, mơ ước của quần chúng lao động. Ngoài ra, Xường không những có mặt ngợi ca, có hát Mừng, hát Chúc, hát Đùa, hát Vui, hát Ướm, hát Kể nhân tình thế thái, hoặc răn dạy, khuyên nhủ... mà nó còn bao gồm cả một hệ thống. Bởi vậy, về danh nghĩa và luật chơi hát Xường người ta cấm kỵ, kiêng đánh (Tèng) Xường (Xướng) khi trong cửa, trong nhà, trong họ hàng, làng xóm có người ốm nặng, tang ma hoặc một điều gì bất hạnh khác: Hổ vồ, gấu xé, lợn rừng vặc, trâu húc... Nhưng Xường ở Thanh Hóa lại lánh xa với những bài trách oan cho cảnh cô gái đẹp đi làm dâu khổ cực, cảnh tan đàn, xẻ nghé, cảnh chạy lũ lụt, chạy loạn, cảnh đói nghèo, hoặc nhiều điều ai oán, không may khác.
Xường Cài Hoa, tiếng Mường gọi là Xướng Cái Va, có nơi gộp cả vào Xường Bông (còn gọi là Pồn Pôông). Tuy nhiên, Xường Cài Hoa có khu biệt riêng để: “Dẫn đường, dắt mối” cho nghệ nhân Xường Cài Hoa trổ tài ứng vận, đối đáp, đua tài. Xường Cài Hoa ứng vận trong đêm hội Pồn Pôông và ứng vận nhiều nhất là hát Xường Cài Va tự do trên nương, trên cánh đồng, đi chăn thả trâu bò, đi hội lễ,...
Tiếng Mường: Va tức là hoa (từ cổ), Pôông (bông) từ Việt hóa. Cài Hoa, hay Gài Hoa cùng chung một động thái: Dùng ý tứ ngôn từ phô diễn được cái hay, cái đẹp của một loài hoa qua vần thơ, nhịp điệu Xường cài: Em đi chìn lôồng, mưới láng/ Pôổc Xướng cho xéng trăng xuồng ngò/ Pôổc xò cho khầm lôống khàng pa/ Eng đi vé Xướng Cái Va cho tủa cần hài... Dịch: Anh đi chín bản, mười làng/ Thức Xường cho trăng trong xuống ngó/ Lay gió cho sấm động tháng ba/ Anh đi hát Xường Cài Hoa để kịp mùa cấy gặt...
Xường Cài Hoa trong sinh hoạt đời thường: Diễn ra bất cứ khi nào như đi nương, rẫy, cấy cày gặt hái, be bờ tát cá bên suối, trồng cây, hái măng, tìm ong mật, đuổi muông thú, chim chóc... Họ có thể cất lên Xường Cài Hoa một mình, hoặc hai ba người đối đáp. Bất kể người già, người trẻ, thanh niên nam nữ, người có vợ có chồng... vẫn là các đối tượng được khen ngợi, thách thức trong cách vận các lời Xường Cài Hoa.
Tục lệ hát Xường Cài Hoa theo mùa: Xuân, hạ, thu, đông hoặc theo mùa nở của từng loài cây hoa. Hát Xường Cài Hoa theo bốn mùa là lẽ thường tình. Mùa nào hoa ấy, thấy màu sắc sặc sỡ quyến rũ của hoa là lời Xường Cài cất lên. Anh hát với ả, chị hát với anh, chú hát thăm bác, bác hát nhắn cháu; Ông hát gửi cuộc đời, bà hát tặng con cái, bà con xóm giềng.
Ngoài không gian rộng lớn, cánh đồng bậc thang xếp như mâm chồng lên nhau, có thác suối, có đèo heo hút, có cánh nương xanh, có võng núi nhấp nha, nhấp nhô, cưỡi lên bè luồng, bè gỗ, bè nứa xuôi dòng sông con, sông cái... còn có cả nơi chốn nhà sàn thanh bình, ngồi hóng gió ở cửa sổ, ngồi đan chài, đan lưới, vót nan, chẻ lạt, thưng rổ, rá, ớp, gión; đẽo nắp dao, làm thân nõ, đục đẽo cột nhà… Tất cả những vị trí, địa điểm trong sinh hoạt đời thường thì người con trai tức cảnh hát Xường Cài Hoa.
Các địa điểm diễn ra hát Xường Cài Hoa cũng đa dạng: Khi ngồi khung cửi dệt vải, quay xa kéo sợi, tuốt lá dâu trên nương, ngoài bãi; đi gặt hái ngoài ruộng, nương, đi chợ xa, đi be suối tát cá, đi hái lá, tìm rau trong rừng, đi đến xem hội lễ... Các thiếu nữ, các bà, các mẹ đều có thể phấn khích hát vài bài Xường Cài Hoa để “Làm bạn đường”. Bởi vậy các hình thức diễn hát sẽ rất tự nhiên có thể kể như:
Xường Cài Hoa một mình: Có vai trò chủ đạo trong đời sống người Mường, là cốt cách người Mường giao hòa với thiên nhiên, thử tài vận lời thành vần điệu - mà nay ta gọi là sáng tác. Đối tượng vận lời Xường là các loài cây, loài hoa vốn sẵn có trong thảm thực vật: Trong vườn nhà, bên nương rẫy, trên đồi, núi, trong thung lũng và đại ngàn... Người độc thoại Xường trong cảnh mênh mang ấy: Lấy tên hoa, dựa vào sắc màu, nhìn ngắm cánh hoa, nụ hoa; đếm từng bông, từng nụ, từng nhánh, từng chùm: ... Nói điều Xường bông thùa lùa một bữa/ Cây thùa lùa khoe giữa đồi bái/ Cây đứng đợi giữa bờ đường/ Cây giàn hàng ở quanh bờ rẫy/ Loài này là cây thùa lùa vàng/ Cây xum xuê là thùa lùa bạc (Bông thùa lùa).
Xường Cài Hoa có đôi: Có thể coi như sân chơi của “Xường trai gái”. Cũng diễn ra trên một không gian hài hòa: Núi non, suối, rẫy nương, trên bãi thả trâu bò, trong chòi canh nương, trong đám hội (mà đôi trai gái thách thức nhau vận ý, vận lời về hoa), trong tiệc mừng... Xem ra Xường Cài Hoa, cài bông rất trong sáng, tự tin, tự nguyện, công bằng, công khai, không giấu giếm.
Đây là lời ướm gần gần, xa xa: ... Áo nào áo chẳng chùng/ Từ cái thuở cây dâu múa lá/ Từ cái hoa cây dâu níu kéo/ Bông nở, hoa nẹn, bông thương, bông mến/ ... Bông dâu nào rộng mở/ Xin dâu nào chẳng rằng/ Đời bông dâu cặp cặp, kè kè/ Còn gì nữa mà thăm chơi hái lá! (Bông dâu).
Xường Cài hoa trong lễ Pồn Pôông: Xường Cài Hoa trong lễ Pồn Pôông (Vờn múa quanh cây hoa). Cây hoa tạo nên từ gỗ cây Cháng páng (Chạng bạng), chọn cành vừa lóng nứa, tước vỏ ngoài để lộ phần gỗ trắng, mềm; dùng dao cau sắc ngọt, gọt lựa thành những bông hoa đồng tiền, đem nhuộm tô nhiều màu sắc: Xanh, đỏ, tím, vàng... Kết thành từng chùm, mỗi chùm vài chục cái. Cắm vào cây trụ bằng luồng đã được đục khắc. Mỗi khấc cắm một chùm gọi là một xớng (một tầng). Cây hoa có từ 3 tầng đến 13 hoặc 15 và nhiều tầng theo mỗi mùa lễ hội. Cứ mỗi năm là cắm thêm một tầng hoa. Đêm hội mở ra từ một đến vài đêm. Các nam thanh nữ tú mọi vùng Mường, làng bản kéo đến. Có người ở xa vài chục cây số vẫn nhớ ngày hội Pồn Pôông mà tìm về. Có người bà con ở Mường này, Mường khác; ở Hoà Bình, Nghĩa Lộ, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, Ninh Bình... Đã có dịp về thăm và dự một lễ hội Pồn Pôông nào cũng rất nhớ và mong đến ngày hội là đi ô tô, xe máy, xe đạp, đi bộ về thật đúng hẹn.
Xường Cài Hoa trong cúng vía Thương tho: Đó là trường hợp trong lễ cúng vía “Kèo khi kèo kheng” dịch là: Kéo cành si, kéo cây sanh, tiếng Mường còn bao hàm cầu mong sự trường tồn, sự vĩnh cửu của tuổi tác, sự ước mong dẫu chưa biết thành bại đến mức độ nào, nhưng trong lễ làm vía “Kèo khi, kèo kheng” ai cũng ao ước cho người già được an bình, trường thọ. Người dám làm, đòi làm cái việc “Làm ma” trước cho mình. Lễ vía “Kèo khi, kèo kheng” của người Mường na ná giống lễ cầu Thượng thọ của dân tộc Kinh. Tuy nhiên lễ cúng vía của người Mường còn một chương cúng bằng lời hát Xường Cài Hoa khi linh hồn người đến cõi trời trung (người Mường xếp cái tầng trời: Trời thấp, trời trung, trời cao), đến đây - tại nhà Keo Reng: Linh hồn còn được chơi tung còn, Xường Cài Hoa, Pồn Pôông lần cuối rồi hồn siêu thoát. Lời Xường nhắn nhớ, nhắc đến những loài hoa trong núi, trong rừng, trong vườn, rẫy nương. Hoa của thiên nhiên, hoa của con người trồng trọt, các loài cây ăn quả, các loài hoa cỏ dại đều là đối tượng nghệ nhân bắt vận nên bài Xường Bông, Xường Cài Hoa. Ví như các loài hoa: Bân bấn, tóc tiên, lòm tom, chanh, quế, quít,…
Ở giao điểm cuộc làm người và thần chết, con người vẫn gọi tên các loài cây, các loài hoa như là nhắn nhủ người ở lại: Hãy chăm nom giống loài, hãy biết nhận mặt loài hoa nào tốt xấu, loài cho quả ăn no, ăn ngon, ăn để sống, loài nào có hoa, cho trái độc... Tất cả đều là bài học kinh nghiệm truyền đời mà bảo ban nhau. Hồn vía là cái cớ để tâm đức con người thông qua lễ cầu vía Thượng thọ “Kèo khi, kèo kheng” có chỗ để giãi bày.
Xường Cài Hoa trong truyện thơ: Hai thể loại có thể cùng cài vào trong kể chuyện thơ của người Mường, đó là Rang (Đang) và Xướng (Xường hoặc Thường, Thướng). Xường Cài Hoa hay vận vào lời ca đối đáp các chàng, nàng trong truyện thơ: Nàng Nga - Hai Mối, Nàng Ờm - chàng Bông Hương, Út Trót - Hồ Liêu...
Xường Cài Hoa góp cho việc tự sự trong truyện thơ sống động, có kịch tính, có giải lý, vặn hỏi, ngoa từ, ngoa ngữ. Sử dụng tổng lực những vật thể xung quanh con người, những thứ giản dị thường thấy, thường dùng, thường gặp, thường va chạm, thường làm nên nó, khi hiện diện trong Xường Cài Hoa thì chúng trở nên có hồn. Nó gắn kết thân phận, bộc bạch tâm trạng, nói hộ lòng người. Chính bởi lẽ đó: Xường Cài Hoa đã có chỗ đứng riêng trong hệ thống Xường Mường. Nó đã tự thân vận hành những bài ca có âm điệu riêng: Lúc Xường một mình, khi Xường có đôi, khi nữa vào đám hội hè... Đâu đó, Xường Cài Hoa vẫn có lối đi: Tự do, tự phát, tự bạch, tự trường tồn./.

Vương Anh