Đồng bào Thổ sinh sống ở địa bàn đồi núi thấp và thoải, nối liền vùng cao với đồng bằng. Đất đai chủ yếu là đất Feralit, đất đỏ phong hóa đá vôi. Suối nhỏ có lưu lượng nước không nhiều. Trước Cách mạng Tháng Tám, đồng bào chủ yếu làm nương rẫy, kết hợp với canh tác lúa nước. Do đó năng suất thấp và bấp bênh. Hiện nay, người Thổ chủ yếu canh tác ruộng nước, chăn nuôi đại gia súc và đào ao thả cá, đời sống vật chất, tinh thần ngày càng được nâng cao.
Văn hóa dân gian của đồng bào Thổ khá phong phú và độc đáo, thể hiện tâm hồn, tình cảm của những con người dẫu cuộc sống còn gặp nhiều gian khó nhưng vẫn tràn đầy niềm lạc quan yêu đời, không bi quan, luôn thể hiện ý chí nghị lực phi thường vươn lên trong cuộc sống. Trong quá trình giao lưu, tiếp nhận văn hóa, người Thổ nơi đây vừa biết tiếp nhận những giá trị văn hóa của người Mường, người Kinh, cũng như sắc thái văn hóa khác của các dân tộc anh em, đồng thời loại bỏ những hủ tục lạc hậu và không ngừng bảo tồn, sáng tạo nên những giá trị văn hóa mới, tích cực phát huy những thuần phong mỹ tục cổ truyền của dân tộc phục vụ cuộc sống.
Với tính cách ôn hòa, hiền lành như hạt lúa, củ khoai. Trong đời sống, sinh hoạt, người Thổ có nếp sống giản dị, không phô trương hay hoa mỹ, vì vậy trang phục cũng mộc mạc, bình dị, mang sắc màu của đất đai, cỏ cây hoa lá... hồn hậu, duyên dáng và kín đáo như chính tâm hồn họ.
Trang phục của người Thổ, ngày nay đã thay đổi rất nhiều, về cơ bản ăn mặc khá giống với người Kinh, đặc biệt là lứa tuổi thanh niên và trung niên, người già chỉ còn mặc y phục trong những dịp quan trọng như lễ Tết, hay
công việc quan trọng như đám ăn hỏi, đám cưới... Tuy có sự thay đổi và giao thoa về trang phục như vậy nhưng người Thổ vẫn ý thức rất rõ về trang phục của mình, điều này vừa lưu giữ những trang phục cổ truyền, vừa tạo nên sự đa dạng và phong phú về trang phục, kiểu cách ăn mặc của họ trong cuộc sống. Phụ nữ Thổ ở Như Xuân không thạo nghề dệt vải, họ thường trồng gai để lấy sợi, may vá thành trang phục để dùng.
Vải sợi gai có độ mịn, đẹp và rất bền, sách Đại Việt sử ký toàn thư ghi chỉ dụ của Lê Thánh Tông định kiểu y phục: “Cho phép từ mùa đông tháng 10,

tiết trời rét, các quan mặc áo là tơ gai để phù hợp khí hậu”, trong dân chúng, việc trồng gai và dùng vải sợi gai để làm quần áo mặc phổ biến lúc bấy giờ. Với người Thổ, vào cuối thế kỷ XX, nghề dệt sợi Gai và cả dệt vải từ sợi bông hầu như không còn duy trì. Song, việc trồng gai lấy sợi, lá để bán vẫn còn tiếp tục duy trì cho đến ngày nay.
Sản phẩm y phục do phụ nữ dân tộc Thổ thêu dệt có màu sắc và họa tiết hoa văn đơn giản hơn nhiều so với người Thái và Mường. Đặc trưng váy của người Thổ Như Xuân có màu nâu nhạt, hoa văn là những đường viền pha màu trắng và xanh nhạt xen nhau. Rất dễ nhận biết và phân biệt trang phục qua chiếc váy của người Thổ, trên váy không có các hoa văn hình học nào được thêu dệt trên y phục của họ.
Trang phục phụ nữ dân tộc Thổ bao gồm: Váy, áo, yếm, khăn lưng, khăn đội đầu và các đồ trang sức. Váy có hai lớp, lớp ngoài được họa tiết thổ cẩm và lớp lót phía trong. Váy hình ống, được kết dọc từ ba khổ vải được dệt cùng họa tiết. Váy gồm 3 phần: Cạp váy, thân váy và chân váy. Cạp váy là phần có nhiều họa tiết nhất, cao khoảng 20-25cm; giữa là thân váy, thường được nhuộm màu chàm; chân váy thì ít họa tiết, cao khoảng 3-5cm, nhưng bo lại phần thân váy chứ không phô trương họa tiết hoa văn. Đặc biệt, váy của người phụ nữ Thổ thường ngắn, chỉ mặc từ thắt lưng đến quá đầu gối, không dài như váy của người Mường, Thái. Áo thường có hai loại, áo cánh và áo dài. Áo cánh may theo lối năm thân như người Kinh. Áo may suông, không chiết eo, dài gần tới hông, cổ tròn, cúc mở trước ngực, cài khuy, hai ống tay dài và bó. Đây là loại áo mặc thường ngày. Áo dài họ thường mặc khi tham gia hội hè, đình đám, giống như áo của phụ nữ vùng Kinh Bắc. Khăn lưng bằng vải, rộng khoảng 10-12cm, dài 100-120cm. Con gái thắt dây lưng bằng vải màu xanh lục, người già thắt lưng màu vàng, trông gọn gàng mà vẫn toát lên vẻ kín đáo, dịu dàng, duyên dáng.
Phụ nữ Thổ thường để tóc dài vừa đẹp lại vừa tăng thêm nét duyên dáng, nữ tính. Tóc của người phụ nữ thường rẽ thành đường ngôi giữa đỉnh đầu, búi tóc ở sau gáy hoặc được tết và quấn ở quanh đầu, phía ngoài được quấn khăn vải trắng. Phụ nữ có một số đồ trang sức bằng bạc như: Hoa tai bằng bạc hoặc vàng, cổ mang vòng hoặc đeo kiềng, cổ tay đeo 2 vòng tay, ngón tay đeo 3 cái nhẫn...; rất ít người có dây xà tích hay người già mang theo cối trầu được chế tác bằng bạc rất tinh xảo giống như phụ nữ người Thái hay người Mường. Trang phục và trang sức của phụ nữ Thổ toát lên vẻ đẹp bình dị, gọn gàng, kín đáo mà vẫn tôn lên vẻ dịu dàng, duyên dáng.
Hiện nay, trang phục truyền thống chỉ còn những cụ già sử dụng, với chị em phụ nữ họ chỉ vận trang phục của dân tộc mình trong dịp lễ Tết, hội hè; về màu sắc, hoa văn thổ cẩm và chất liệu vải đã có sự cải biên cho phù hợp, những trang phục cổ truyền còn lại rất hiếm.
Về trang phục nam thường đơn giản hơn rất nhiều so với trang phục của nữ và có phần giản dị. Đàn ông Thổ ngày xưa mặc áo 5 thân, nhuộm màu nâu đỏ, đầu đội khăn xếp, mặc quần dài trắng vấn cạp, ngày thường mặc chiếc quần nâu vấn cạp và áo vải nhuộm nâu, cổ đứng có túi lớn ở ngực bên trái. Đối với các cụ già trước kia để tóc dài cuốn lọn phía sau, răng nhuộm đen, ngón tay đeo nhẫn.
Xưa kia, người nghèo khổ thường đóng khố, quần chỉ có một cái. Đi thăm bà con xa, đi chợ, đi dự lễ hội... mới mặc quần. Những đêm đông rét mướt họ thường ngồi bên bếp lửa. Quanh năm suốt tháng đi chân không.
Ngày nay, trang phục truyền thống của đàn ông người Thổ gần giống với bộ quần áo của người Kinh, quần lá tọa và áo cánh màu nâu có hai túi phía vạt trước, bộ cánh này rộng và thoáng mát.
Trang phục là ảnh xạ về lịch sử, truyền thống văn hóa của mỗi tộc người. Trang phục của đồng bào Thổ xứ Thanh phản ánh quá trình hình thành, phát triển, phương thức sản xuất, đời sống sinh hoạt và sắc thái văn hóa của họ trong diễn trình của lịch sử dân tộc, góp phần làm cho bức khảm tộc người ở tỉnh Thanh vừa đặc sắc lại vừa đa dạng mà thống nhất./.
                                                                                                                                                                                      TS. Hoàng Minh Tường