Đền Chín Gian là Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh mang đậm bản sắc của đồng bào Dân tộc miền núi huyện Như Xuân. Lễ hội Dâng trâu Tế trời là Lễ hội có nguồn gốc từ xa xưa của đồng bào Dân tộc Thái vùng 6 Thanh huyện Như Xuân. Đền Chín Gian nằm trên đỉnh núi Pú Pỏm, Lễ hội là dịp để đồng bào các dân tộc huyện Như Xuân nhớ về cội nguồn, tưởng nhớ công ơn các thế hệ cha ông đã có công tạo Bản, lập Mường, cầu cho Quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, mang đậm bản sắc của đồng bào Dân tộc miền núi huyện Như Xuân. Đây là thiết chế văn hóa tâm linh tín ngưỡng linh thiêng của đồng bào người Thái nói riêng và đồng bào các Dân tộc huyện Như Xuân nói chung.

 Theo quan niệm của người dân Chín bản Mường người Thái, thì Tạo Ló Ỳ là người đã có công khai lập ra Chín Mường, đường về Mường Phạ tức (Mường Trời) nơi ở của Then Phà và Tạo Ló Ỳ, có nhiều cửa ải, tới mỗi cửa phải cúng tế một thứ lễ vật cho các vị Thần giữ cửa mới được đi qua, vì vậy trong các ngày thứ nhất của Lễ hội, người ta chỉ cúng bằng cá, gà và lợn, sang ngày thứ hai mới tiến hành nghi thức “Hắp quái” tức Lễ “Nộp trâu”, trước khi giết trâu “Mo chủ” dẫn tạo, ông ạp và các cụ già đồng lòng rước trâu đi tắm và tổ chức dâng trâu. Sau khi trâu được tắm và rước trở về Đền, Mo chủ cùng với mọi người, trong đó có 9 cặp trai gái trẻ đại diện cho Chín Mường cùng tham gia tế Lễ Dâng trâu làm nhiệm vụ chém trâu, lúc đó mọi người đến đưa trâu đi mổ trâu, cỗ thịt trâu được đặt lên bậc sạp cao nhất của Đền. Sau lễ nộp trâu, thịt trâu được đem nấu tại chỗ cho mọi người cùng ăn, thịt ăn không hết thì bỏ lại hoặc đem thả xuống sông suối, không ai được đem phần về nhà.

Bên cạnh phần nghi lễ được diễn ra trang nghiêm và mang tính truyền thống, lễ hội còn tưng bừng hơn với phần Hội như hát múa Cá sa, Nhảy sạp, Cồng chiêng, Khua luống và các trò chơi dân gian hò vè giao duyên…

Đến với lễ hội Đền Chín Gian, du khách thập phương còn có cơ hội được thưởng thức những món ăn nổi tiếng của người Thái như: Cơm lam, nem lá… Lễ hội sẽ diễn ra trong 3 ngày, từ 13 đến 15/2 (tức 23 - 25 tháng Giêng âm lịch)./.

Lê Hường