*Từ trong truyền thuyết
Thắng cảnh động Từ Thức gắn liền với câu chuyện truyền thuyết Từ Thức gặp Tiên. Tương truyền Từ Thức vốn quê ở xã Cẩm La, huyện Tống Sơn (nay là huyện Hà Trung), làm quan tri huyện ở Tiên Du, Bắc Ninh. Năm Quang Thái đời nhà Trần. Chàng Từ đi chơi hội Mẫu Đơn, gặp cô gái đang bị nhà chùa bắt giữ vì vô ý làm gãy cành hoa. Từ Thức động lòng trắc ẩn liền cởi áo gấm xin chuộc lỗi cho nàng, mọi người khen chàng là người hiền đức. Do bản tính say mê nghệ thuật, thích rượu, yêu cảnh đẹp, không ham muốn con đường làm quan, bị quan trên quở trách liền treo ấn từ quan. Một ngày đi tới cửa biển Thần Phù lờ mờ trong sương, chàng thấy một trái núi xuất hiện, liền chèo thuyền vãn cảnh, bỗng thấy núi nứt ra một cái động, khi Từ Thức bước vào động đóng lại, hai cô gái áo xanh đã đợi sẵn, mời Từ Thức vào yết kiến Chúa Tiên. Bà xưng là Ngụy phu nhân và cho biết đây là núi Phù Lai, chàng sẽ được kết duyên cùng con gái bà là Giáng Hương chính là người con gái Từ Thức đã giúp trong lễ hội Mẫu Đơn. Ở cõi tiên chừng một năm, chàng nhớ quê da diết nên xin về thăm một chuyến. Giáng Hương buồn bã, khóc lóc từ giã chàng và gửi theo một phong thư lụa. Khi chàng về đến nhà thì quê hương đã đổi khác, một năm ở cõi tiên giới bằng trăm năm ở cõi trần. Chàng bùi ngùi hối hận muốn lên xe về lại cõi tiên nhưng xe đã hóa chim bay tự khi nào. Mở thư Giáng Hương, Từ Thức mới biết đây là bức thư ly biệt, báo cho chàng biết chàng không bao giờ trở lại cõi tiên được nữa.
Bao đời nay, động Từ Thức vẫn được xem là một tặng phẩm của thiên nhiên - một câu chuyện cổ tích tình yêu hóa đá, không chỉ bởi Từ Thức gặp nàng tiên Giáng Hương như tương truyền, mà những gì nằm sâu trong lòng động đã tái hiện lại chốn bồng lai của một tình yêu chỉ có ở cõi tiên.
*Điểm du lịch hấp dẫn
Khu di tích động Từ Thức tọa lạc trên diện tích đất rộng 50.000 m2, được chia thành 2 phần. Phần ngoài động gồm 02 ngôi đền, 03 tấm bia, cây võng tiên… Phần trong động là hệ thống các nhũ đá gắn với câu chuyện tình yêu giữa chàng Từ Thức và nàng tiên Giáng Hương; Gồm 3 cung: Cung 1 là cảnh Từ Thức gặp Tiên và lấy vợ Tiên; Cung 2 là lúc chàng Từ Thức sống cùng nàng tiên Giáng Hương nơi làng mây bến nước; Cung 3 là khi Từ Thức trở về quê nhà, những hình ảnh gợi nhớ về quê hương.
Động Từ Thức là “Bồng lai, Tiên cảnh” thiên nhiên ban tặng cho xứ Thanh với vô vàn phiến đá, thạch nhũ lấp lánh kỳ ảo có hình thù lạ mắt mà dân gian với trí tưởng tượng phong phú gán cho nó thành những kho thóc, kho vàng, kho bạc, kho muối... thể hiện mong ước của nhân dân ta thời bấy giờ về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc…Tạo hóa chẳng chút vô tình để ngàn vạn du khách thưởng ngoạn đều không ngớt lời cảm phục, càng đi vào sâu cảnh càng mở ra muôn hình vạn trạng, càng gợi lòng hiếu kỳ của du khách dẫu đường đi có gập ghềnh trơn trượt. Mỗi không gian đều gắn liền với một mảnh truyền thuyết về Từ Thức gặp Tiên tạo nên một thiên tình sử lãng mạn đầy tính nhân văn sâu sắc. Đó là bàn cờ Tiên, là thư phòng, là buồng tắm cô Tiên, dàn nhạc cụ hay dòng sữa mẹ. Là “đường lên trời” hay lối “xuống lòng đất”. Là mối nhân duyên gặp gỡ hay câu chuyện chia ly, từ biệt. Người đi thăm động vừa có được cảm giác ngây ngất trước vẻ đẹp của tạo hóa lại vừa có được cảm giác thích thú sâu sắc như tham gia vào cuộc thám hiểm thực sự lý thú. Cứ thế! Cứ thế! Động Từ Thức hút hồn du khách để mãi bâng khuâng, quyến luyến không rời như buổi chia tay giữa Từ Thức và Giáng Hương mới hôm nào.
Động Từ Thức không chỉ đẹp về kiến trúc mà còn là nơi rất linh thiêng trong tín ngưỡng cầu duyên, cầu con của người Việt. Quả thực, miền Bắc có Chùa Hương thì miền Trung có động Từ Thức. Đi vào tận cùng lòng động chính là cung Cô Cậu. Hàng năm, có hàng nghìn cặp vợ chồng tới đây để cầu tự những mong sẽ được như ý muốn về đường con cái hay cầu duyên nam thanh nữ tú.
Trong những năm qua, Thực hiện Nghị quyết 08-NQ/TW ngày 16/01/2017 của Bộ Chính trị về phát triển du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn. UBND huyện Nga Sơn đã ban hành kế hoạch hành động số 69/KH-UBND, ngày 06/6/2017 về xác định du lịch là một ngành kinh tế trọng tâm của huyện; Ban hành Đề án phát triển du lịch huyện Nga Sơn giai đoạn 2011-2015; Phương án số 07/PA-UBND ngày 22/12/2016 về quản lý và khai thác di tích lịch sử văn hóa động Từ Thức, xã Nga Thiện.
Động Từ Thức trong những năm qua đã từng bước được đầu tư, tôn tạo khang trang sạch, đẹp. Tiềm năng phát triển du lịch tại động Từ Thức và các vùng phụ cận là rất lớn, như du lịch sông Hoạt, du lịch trải nghiệm vùng Hoàng Cương,... đồng thời thưởng thức các món ăn đặc sản như gỏi cá Nhệch, dê ủ trấu,… Đến thăm động Từ thức, du khách được hòa mình trong “cảnh sắc nơi tiên cảnh”, được đắm say với câu chuyện tình chàng Từ Thức lấy vợ Tiên, như lạc vào chốn bồng lai giữa đời thường./.
                                                                                                                                                                                                   Mai Thu Hương