Trước hết, phải kể đến trò “Hội trận” trong Lễ hội đền Bà Triệu được tổ chức vào tháng 2 âm lịch hàng năm. Vào Ngày hội, làng tự chia ra làm hai xóm, lấy ngôi đình lớn ở giữa làng làm ranh giới, phía Bắc gọi là xóm trên, phía Nam gọi là xóm dưới. Trai tráng của hai xóm từ 18 đến 45 tuổi đều được tham gia tập trận. Mỗi người chuẩn bị sẵn một cây gậy bằng tre, dài ngắn tùy ý. Sáng ngày hội lễ, trai xóm nào tập trung ở xóm nấy dàn thành thế trận. Mở đầu, mỗi bên cho một vài người ra khiêu khích, tìm cách dụ đối phương tiến về địa phận của mình. Đội ngũ mai phục trong xóm đổ ra tấn công, phe bên kia ào ạt tràn sang tiếp ứng. Họ đánh nhau rất dữ dội, gậy gộc có khi phang cả vào nhau, nhưng theo các cụ thì từ xưa đến nay có điều lạ là chưa có ai vì thế mà bị thương cả. Bị một vài đòn đau, sau đó chỉ xoa bóp hoặc chữa qua loa bằng thuốc lá trong làng là khỏi. Mọi người tin là có tập trận như vậy thì năm đó làng mới làm ăn sung túc hơn.
Đoạn đường rộng nhất trước cửa đình làng là “bãi chiến trường”. Hai bên lề đường, nhân dân tập trung đông đảo, reo hò cổ vũ cho đội quân của mình. Lệ của làng là xóm nào xông lên nhiều lần là quân chiến thắng, được gọi là quân Bà Triệu. Bên nào phải rút chạy nhiều lần thì bên ấy là quân Ngô. Cuộc tranh chấp diễn ra từ sáng đến trưa, rồi tất cả hòa vào với nhau để cùng đi rước kiệu Bà.
Lễ hội làng Xuân Phả là dịp để người dân tri ân công ơn Thành Hoàng làng. Đại Hải long Vương Hoàng Lang tướng quân - người có công giúp vua Đinh Tiên Hoàng dẹp loạn 12 xứ quân. Sau lễ tế Thành Hoàng, dân làng vào hội với hàng loạt trò vui như trò Kéo hội, Chạy giải, Chèo thuyền múa mạn và hệ thống trò diễn Xuân Phả gồm năm trò là Ngô Quốc, Chiêm Thành, Tú Huần, Hoa Lang và Lục Hồn Nhung các trò diễn này mô tả 5 quốc gia cổ (Trung Hoa, Mông Cổ, Triều Tiên, Chăm Pa, Lào) đem lễ vật cùng các điệu múa đặc sắc đến chúc mừng Hoàng Đế nước Việt xưa. Lễ hội được tổ chức vào ngày 10 - 12/02 âm lịch hàng năm.
Hệ thống Ngũ trò Viên Khê ở làng cổ Bôn huyện Đông Sơn gồm có Thủy Phường, Lan Phường, Tiên Phường, Ngô Phường và trò Lăng Ba Khúc được tổ chức diễn để cung nghinh Thành Hoàng. Thành Hoàng làng là Đăng quận công Nguyễn Khải - ông là Binh bộ Thượng thư Thái phó triều Hậu Lê. Khi mất ông được phong là Phúc thần. Nội dung các trò diễn ở đây cũng nói về việc sứ thần nước ngoài đến cúng tiến Thành Hoàng nước Nam và cầu mong Thành Hoàng phù hộ cho dân làng được nhân khang, vật thịnh.
Vào những ngày đầu năm từ mồng 5 đến mồng 8 tháng Giêng, dân làng Vệ Yên (Quảng Thắng), thành phố Thanh Hóa thường tổ chức lễ hội đền thờ Nguyễn Phục, đây là lễ tri ân người có công khai khẩn đất đai, lập làng mở ấp. Trong lễ hội không thể thiếu trò Chạy chữ “Thiên - Hạ - Thái - Bình”. Lễ hội được tổ chức trên một cánh đồng trước sân đình, người ta bố trí một khu đất rộng vuông vắn độ nửa sào và đem vôi rắc vào đó thành 4 chữ Hán “Thiên - Hạ - Thái - Bình”. Trai tráng tập trung chia làm 2 phe: Phe ta và phe quân Ngô. Tất cả sắp hàng trước bái đường, cúi lạy 4 lạy, được uống mỗi người một chén rượu. Sau đó, sắp hàng chạy đứng trên nét vôi của mỗi chữ đã vẽ. Trò Chạy chữ tiến hành đồng thời với việc cụ tiên chỉ và các kỳ mục lên đền vua Lê cách bãi này độ một cây số để đốt hương, rước thần về dự lễ. Phải chuẩn bị sao cho ăn khớp, khi đoàn lực sĩ chạy vừa hết chữ hết vòng thì kiệu nghênh thần cũng vừa về đến nơi. Hai đoàn lực sĩ bắt đầu dàn thế trận đánh nhau. Chủ yếu là hai viên chỉ huy giáp chiến, phía sau là cả đoàn lực sĩ hò reo, múa cờ, múa giáo mác. Bao giờ quân Ngô cũng phải thua, bỏ chạy, quân ta đuổi sát lá cà, dồn trận lại và quay về ô chữ “Thiên - Hạ - Thái - Bình”. Đây là một trong những trò diễn đề cao, tụng xưng công đức của vua Lê Thái Tổ.
Về với Lễ hội làng Chuộc, xã Thiệu Tiến, Thiệu Hóa được tổ chức vào ngày 13 tháng Giêng là lễ tạ ơn Thành Hoàng làng Cao Sơn vị tướng giúp Lê Lợi đuổi giặc Minh xâm lược. Trong lễ hội có trò diễn khá đặc sắc là Trò Múa Rối “Lam Sơn khởi nghĩa” ở làng Chuộc (nay là thôn Phúc Lộc, xã Thiệu Tiến, Thiệu Hóa). Trò “Lam Sơn khởi nghĩa” gồm các tích Lê Lợi đi cày, Lê Lợi đánh Liễu Thăng, Lê Lợi dạo chơi trên hồ Hoàn Kiếm… Trong làng có 4 giáp. Mỗi dịp diễn trò chỉ có một giáp được chỉ định diễn trò này, các nghệ nhân làm những con rối người to bằng em bé 10 - 11 tuổi, con rối ngựa cũng to bằng con dê. Các giáp còn lại đều biểu diễn các trò khác như phụng nghị đình, đào viên kết nghĩa…
Ở đoạn “Lê Lợi đánh giặc” trong trò múa rối “Lam Sơn khởi nghĩa”, bà con vẫn thường gọi là trò Đấu Mã. Trên sân rối, nghệ nhân đưa ra các nhân vật Lê Lợi và Liễu Thăng. Hai bên xưng danh rồi hỏi đáp nhau, thách thức. Đoạn xông vào giáp chiến, Liễu Thăng bị chém đứt đầu, Lê Lợi thắng trận…
Lễ hội tôn vinh các anh hùng dân tộc thường gắn với di tích lịch sử địa phương nên thường tổ chức ở các đình, chùa, đền, miếu, phủ, điện; tùy vào tầm cỡ nhân vật được cử lễ mà có quy mô lễ hội lớn hay nhỏ. Với những đặc điểm nêu trên, các di tích danh thắng nằm trong hành trình du lịch thường kéo theo cả một hệ thống lễ hội./.

Trần Mạnh