Chùa Am Các nằm giữa đại ngàn, ở độ cao gần một nghìn mét so với mặt nước biển. Đây là một quần thể bao gồm 9 đỉnh núi, với thảm thực vật phong phú, sinh thái ôn hòa, khí hậu mát mẻ. Dưới chân núi là hồ Hao Hao trong xanh, bốn mùa không cạn. Cho đến ngày nay có rất nhiều huyền tích còn lưu truyền về lịch sử hình thành của ngôi chùa. Theo truyền ngôn trong dân gian “Am Các là một quần thể di tích được hình thành rất sớm, vào khoảng thế kỷ thứ X, do Quốc sư Khuông Việt (Ngô Chân Lưu, sinh 933 - 1011) vị Tăng thống thời nhà Đinh, thuộc dòng Thiền Vô Ngôn Thông là người có công khởi dựng, để truyền bá Phật giáo ở vùng đất Ngọc Sơn quê hương ông (Nghi Sơn ngày nay). Ngô Chân Lưu là một người uyên thâm lỗi lạc, tinh thông Phật giáo, cũng là người đầu tiên được giữ chức Tăng thống trong lịch sử Phật giáo Việt Nam, do Vua Đinh Thiên Hoàng ban năm 969. Đến năm 971, ông được phong pháp hiệu Khuông Việt - là người tu hành, tu sửa, chấn hưng Phật giáo Việt Nam”.
Theo một số nghiên cứu khảo cổ học khai quật được tại chùa, thì Am Các có niên đại từ thời Lý - Trần, tồn tại đến thời Lê Trung Hưng (thế kỷ XVIII). Trải qua những biến động của lịch sử, ngày nay người ta chỉ còn tìm thấy những dấu tích công trình xưa như: Nền móng nhà Tam bảo, nền nhà thờ Mẫu, nền nhà Tổ, cổng Tam quan, lò nung… và những hiện vật của ngôi chùa cổ như: Tượng Phật đá, khối đá có khắc hình mặt phật, mõ đá, đá tảng, gạch, ngói vỡ. Dẫu chỉ còn là phế tích, nhưng ngôi chùa có từ hàng nghìn năm trước vẫn ẩn chứa sức hút kỳ lạ bởi sự linh thiêng. Bên cạnh những di vật đang dần hé lộ tầm vóc và sức ảnh hưởng của chùa Am Các đối với nền Phật giáo dân tộc hơn một nghìn năm trước, thì những câu chuyện mang màu sắc huyền thoại, u linh được truyền tụng trong dân gian như câu chuyện về âm thanh đêm đêm phát ra từ chiếc mõ tiên bằng đá, hay tiếng cầu kinh hằng đêm trong rừng già, những phiến đá có hình Long chầu, Hổ phục, tiếng gió rít trong rừng trúc… cũng làm cho câu chuyện về ngôi chùa cổ này thêm phần huyền bí.
Vẻ đẹp kỳ ảo, hoang sơ của quần thể Am Các cùng với dấu xưa, tích cũ như một tiếng vọng vô thanh xa xăm, có sức cuốn hút kỳ lạ. Bởi vậy, mà những nhà tu hành, những phật tử xa gần, những người mộ đạo, yêu thích thiên nhiên đã tìm đến Am Các như tìm về chốn thiêng để cùng chung tay phục dựng lại ngôi chùa. Nương theo những dấu tích cũ, bà con phật tử, Nhân dân địa phương tìm đường lên núi dâng hương bái Phật. Năm 2014, có một vị tăng ni trẻ là Đại đức Thích Quang Đại có cơ duyên biết đến sự tồn tại của ngôi cổ tự và phát nguyện phục dựng lại chùa. Hiện nay trên nền di tích cũ, hệ thống chùa Trình, chùa Hạ, chùa Trung, chùa Thượng, đền Mẫu, Ao chùa… đã và đang được xây dựng, giếng cổ cũng đã được khôi phục lại. Vị trí được cho là lăng mộ của các vị thiền sư xưa cũng được khoanh vùng bảo vệ. Trong quá trình phục dựng chùa, một số nền móng cũ dần được phát lộ, cho thấy quy mô kiến trúc của ngôi chùa ngàn năm trước là rất to lớn. Công trình trung tâm, chùa Hạ, nơi thờ Đức Phật Thích Ca Mâu Ni, trầm mặc ẩn mình giữa ngàn xanh, lưng tựa sơn nghênh thủy, mặt hướng về phía Đông Nam, nơi có hồ Hao Hao quanh năm xanh mát. Con đường hành hương bái Phật trên đỉnh núi Các với bê tông phẳng lì, tại đây khách thập phương sẽ có cơ hội chiêm bái tượng Phật Thích Ca Mâu Ni được tạc bằng đá, mang một vẻ cổ xưa, huyền bí. Từ chùa Hạ, khách thập phương sẽ tiếp tục thăm bái các hạng mục khác như: Chùa Trung, hay đền Mẫu - nơi có bức tượng Phật bà Quan Âm bằng ngọc bích nguyên khối. Đến chùa Thượng - công trình cao nhất, nằm trên đỉnh núi Các, du khách có thể quan sát ra bốn phương, để thấy vùng đất Nghi Sơn đang trở mình thay đổi.
Từ những vết tích còn lưu lại là minh chứng rõ ràng nhất, khẳng định giá trị của chùa Am Các trong dòng chảy lịch sử Phật giáo Việt Nam. Để ghi nhận điều đó, ngày 31/12/2013, Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa đã ký Quyết định 496/QĐ-UBND công nhận quần thể Am Các là di tích và danh thắng cấp tỉnh. Bên cạnh đó tỉnh đã quyết định cho các đơn vị nghiên cứu khoa học khảo cổ và các đơn vị nghiên cứu văn hóa vào cuộc, lật mở những bí ẩn dưới lòng đất, để có cơ sở khoa học trong công tác phục hồi, tôn tạo di tích.
Trong tương lai, điểm di tích và danh thắng này khi tổ chức hoạt động du lịch sẽ hội đủ những loại hình: Du lịch tâm linh, du lịch sinh thái, du lịch khám phá... đồng thời quần thể di tích và danh thắng Am Các sẽ trở thành một trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng tôn giáo góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội, đáp ứng nhu cầu sinh hoạt tín ngưỡng của Nhân dân và du khách khi đến với Thị xã Nghi Sơn./.

Ngọc Lâm